Doğu Karadeniz Bölgesinde seslenme nidaları, hayret ifadeleri

Doğu Karadeniz Bölgesinde seslenme nidaları, hayret ifadeleri  başlıklı bu küçük sözlükte Karadeniz Türkçesi’nin yanı sıra Trabzon Rumcası, Hemşince, Gürcüce ve Lazca içerisinde kullanılan benzer ifadelerden örneklerde yer almaktadır.

ahe! Kadınların eşlerine seslenme ünlemi (Şavşat)

aman Yardım rica, bağışlanma isteği, şaşma duygularını ifade eden ünlem

< Arapça > Osmanlıca amân > Modern Türkçe aman

> Karadeniz Rumcası aman (αμάν [Ordu, Santa, Trabzon]), haman (Gümüşhane) P I 50

amofiloksilo  Eyvah !, hayret ünlemi

“E amofiloksilo/Hağu pulli yaşmağa/Bi da kodum aklıma/Seni alup kaçmağa”  (Tonya)

< Yunanca amo (άμμος) “kum”, filo (φύλλο), “yaprak” ksilo (ξύλο) “odun” kelimelerinin ardarda eklenerek, fırtınalı bir hava tasviri yapıldığı, karmakarışıklık, altüst olmuşluk duygusu yaratılmaya çalışıldığı düşünülebilirse de daha muhtemel bir etimolojiye göre ise bir şeyin başından sonuna her şeyine (mecazi olarak ağacın yaprağından oduna kadar) küfür edilmiştir:

(< ğamo + filo + ksilo)

amosiodene Eyvah! (Tonya)

< Trabzon Rumcası ğamo seodini “si.iğimin acısı”

Daha çok acı çeken birisinin kullandığı çaresizlik ifadesidir; hamoflego, hamoftego, hamolimodon “şaşkınlık ünlemi” (Akçaabat)

ara! Erkeklere hitap cümlesi olup ola ve ura formları da kullanılmaktadır (Trabzon Şalpazarı) Bk. ora, ula

ariş! Öküzleri işe koşarken verilen emir komutu (Çamlıhemşin)

beçge Mandaları sürerken söylenen söz (Giresun Mesudiye)

Anadolu’da geleho “mandayı çağırmakta kullanılır” (İzmir) Bk. kale kale, ça.

boota! inekler su içmekte nazlandığında onları iştahlandırmak, teşvik etmek amacıyla söylenen söz (Trabzon); poota (İkizdere); poğoota “insan su içerken söylenirse hakaret veya şaka ifade eder” (İkizdere); bodom bodom (Tonya); bodon bodon (Trabzon). Trabzon Rumcası (Çaykara) potizo “içiriyorum” kelimesiyle bir alâkası olması muhtemeldir.

cida! ünl. Sığırlara seslenme ünlemi (Yusufeli)

co, ço At veya eşeği yürütmek için kullanılan ünlem (Akçabat)

Bkz. Kale kale

ça! 1. Keçileri sürme kovalama ünlemi (Ordu Fatsa)

Yörede eş anlamlı: gıdı gıdı; kıdı kıdı (Maçka)

Bkz. beçge, kale kale

2. Hayır (Hopa Kemalpaşa)

ço! At ve katırları yürütmek için kullanılan ünlem (Giresun Bozat)

da! Cümlenin sonuna getirilerek, ifadeyi güçlendirmek için kullanılır. Vurgu ve tonlaması cümleye soru, kızgınlık, pişmanlık, sabırsızlık anlamı katabilir (Trabzon, Rize):

• Ula yurisana da! (kızgınllık, sabırsızlık)
• gideysun da? (soru)

Anadolu Türkçesinde yerini tam olarak doldurabilen bir ünlem yoktur.

Abo, Abov, Anay ve Yozgat’ta tespit edilen dâ sadece hayret ifadeleridir.

Megrelce da “eğer, ne zaman, her ne zaman”

do Hemşinlilerde erkeklere seslenme, çağırma ünlemi; erkek (Çayeli Raşot, Ardeşen Oce); to (Çamlıhemşin Ayder, Aşağı Viçe), (Hemşin)

Hemşin Ermenicesi to, jo

Bkz. ka, ula

doğuç! At ve katır gibi hayvanları durdurmak için söylenen söz (Giresun Bozat)

Bk. Dingil doğuç

doh Dikkat çekmek amacıyla söylenen ünlem (Giresun Yağlıdere)

Anadolu’da doha “öküzü durdurmak için çıkarılan ses” (Ankara); dof ve dof dof “sürü, kafile, bölük bölük, akın akın”  (Gaziantep)

e! Çoğunlukla sevgi dolu hitap, seslenme öncesinde, daha seyrek olarak ise şaşırma, hayret duygularını güçlendirmek için de kullanılır:

• e gi < e kız “kadınlara seslenme ünlemi” (Sürmene); e go, “Go! Nera gediyesin?” (Yusufeli)
• e gız “E_gız bağa kelmesın” TG 19 (Çarşıbaşı)
• e yavrim (Sürmene, Of), “Otur e yavrim otur/ Divan iskemlesine/Yuruğumun derdini/Diyemem hepisine”
• e pulim “kuşum, yavrum, sevgilim”
• e gelin “Bi matara yapturdum/ Fol’un ustalarına/Benzermiyim e gelin/Tonya yosmalarına”
• e guzım “Gayığı atdum suya/Su çıktı gaynalara/ Ne guzelsun e guzım/Bakarsun aynalara”
• e yavrim, he yavrim “Gaçe aldun he yavrim/ Elundeki tepsiyi”
• e kız “Barabenli dabancam/Toguz atayi toguz/İndım kabilarina/Çaırdım e_kız e-kız”
• e abi “Kideyisin e_abi”
• e uşak “Tėdi bağa e_uşak”
• e puba “Ben_mi idim e_puba”
• e nazlım “Gel e nazlım/gel çıkalım dağlara”
• e Hacire, e Asiye (Akçaabat)

Trabzon Türkçesi ve Rumcasında:

• e kopel “anasının gözü” (Dernekpazarı Zenozana)
• e paçi veya kısaltılmış formuyla e pa:ç (Çaykara Ogene)
• e manam veya kısaltılmış formuyla eme: “anacığım” ise daha çok şaşırma ünlemi olarak kullanılır.
• e pulobom “e yavrum, e kuşum, e sevgilim” (Dernekpazarı Zenozana);

Lazca:

• e Tengriçkimi “aman tanrım anlamında hayret ünlemi” (Hopa Peroniti, Çamlıhemşin – Laz)

eğlakda eğlakda Sığırları çağırma sesi (Akçaabat), Bk. kale kale

esse vas panç!, esse vennim! Hayret ve şaşırma ünlemi, aman Allahım! (Çamlıhemşin Aşağıviçe); Esa vas pa! “şimdi ne olacak?”  (Hemşin)

ey kiti, ey gidi Geçmişte yaşanan olayları, yılları hatırlarken özlem, pişmanlık ifadesi içeren duygusal ünlem (Ordu, Giresun, Trabzon, Rize); ey mavre (Tonya)

Karadeniz Rumcasında ey kiti (έι κιτι)

Lazca eş anlamlı kelime eça

ey gidi kafa hiç gitmedinmi Of’a dey. Pişmalık ifadesi (Trabzon), (Akçaabat)

gı Kadınlara seslenmek için kullanılan ünlem (Trabzon Şalpazarı, Espiye Dikmen); e gi, e gí (Sürmene); ka (Çamlıhemşin) gı, gí < Türkçe kız

gıcı gıcı Koyun, keçi çağırma ünlemi (Tonya); gıdı gıdı “keçi çağırma ünlemi” (Torul)

Anadolu’da gıcı gıcı “acele acele” (Manisa) Bk. gıcı, gıle gıle, kale kale

gıle gıle Buzağı çağırma ünlemi (Torul) Bk. gıles, gıcı gıcı, kale kale

gi! ünl. Kadınlara seslenme ünlemi (Sürmene); gı (Giresun); gό!, “gό! Nera gediyesin?” (Yusufeli)

guci, kuci, kuçi Erkeğin eşine kız ve kadınlara seslenme ünlemi (Tonya), “genç ve güzel kız; hizmetçi kadın” (Torul) Bk. ka

haya haya Çakal kovalamak için söy-lenir (Trabzon). Bk. kale kale

he! Keçileri güderken kullanılan ünlem (İkizdere).

heş Sığırları yürütmek için söylenen ünlem (Trabzon Şalpazarı; Giresun Bozat)

hoy Sesin tonuna göre özlem, sevgi, beğeni gibi duyguları anlatan ünlem (Trabzon)

Anadolu’da oy formunda kullanılır “Hoy yesun seni dağun/Saçlarun yumuşaği”

hoy hoy Tavukları kovalama ünlemi (Torul, Kürtün)

hoze Tarla sürerken öküzün dikkatini çekmek ve hizadan çıkmamasını sağlamak için söylenir (Yusufeli)

i hu hu! Hemşin ve İkizdere Cimil yöresine özgü sevinç narası; özellikle horonlarda coşan oyuncuların ağzından duymak mümkündür.

ka Hemşin’de kız, kız çocuk; kadınlara seslenmek için kullanılan nida:

ka Ayşe (Ardeşen Oce, Çamlıhemşin Çinçiva, Makrevis), “Bu hitapta daha çok kişinin kendi emsali veya kendisinden daha çok küçük olanlar için kullanılır. Kendisinden büyük olan kadınlara yönelik kul-anılmaz. Mesela bir kızın annesine veya bir gelinin kayınvalidesine “Ka!” diye hitabı hoş karşılanmaz ve saygısızlık ifade eder” (Pazar Hemşin).

Ka ne der? “O kadın ne diyor?”,  ka, kah “ka, bizum yemek ne oldi?” (Hemşin)

Anadolu’da kaa “şaşma bildiren ünlem” (Sivas), kağız “kadınlar arasında ‘yahu’ anlamında kullanılır” (Elazığ, Malatya), kağıs (Malatya), kı (Erzincan, Niğde), kıyık (Samsun), kiv (Erzincan) “kadın”

<? Ermenice k’ala “Oh, kız”, dialektlerde k’a “şaşırma ifadesi”

kale isa Hayret ünlemi (Tonya)

kışt kışt Kümes hayvanlarını kovalama ünlemi (Samsun); kışı kışı (Trabzon); kış kış (Rize, Kocaeli); kışe kışe (Trabzon, Gümüş-hane, Maraş, Sivas, Tokat); kışş

Erzurum’da kışılamak EA 71, kışo

Ermenice k’şel “kovmak”, k’şe k’şe (Van), k’şa k’şa (Van, Tiflis).

kuri kuri Eşek yavrusunu çağırma ünlemi (Gümüşhane); kurik “eşek yavrusu; sıpa” (Gümüşhane); kuruk “sıpa” (Bayburt)

na!, naa! 1. Hayır, yok, olmaz (Sürmene, Of, Maçka, Batı Rize)

2. İnkar ifadesi, yalanlama, reddetmek

Lazca, Gürcüce eşanlamlı kelime var, va ?>  Svanca var “hayır, yok”

 

Modern Türkçe karşılığı yok (Türkmen jok; Karaçay, Kumık ž’oq; Özbek, Uygur jŭq; Kırgız ž’ok; Yakut suox) ve hayır < Arapça hayr

2. Al, işte; özellikle sığırları çağırırken söylenir “çikartum sığırlari/Na kinali kinali/Onbeş yaşında kizın/Peşune kirılmalı” BY 78 (Trabzon), (İkizdere),

Trabzon Rumcası “ela na, ela nah”  (Dernekpazarı Zeno Zana)

Anadolu’da “işte, al” anlamında eşanlamlı kelime “ma” (Balıkesir, İzmit), “me” (Ordu, Bolu, Isparta, Çankırı, Kastamonu, Afyon, Eskişehir, Konya), “mah” (Zonguldak, Kocaeli, Deniz-li), “meh” (İçel, Zonguldak, Ankara, Isparta, Seyhan)

o! ünl. Seslenme, çağırma, hitap ünlemi (Rize)

o paçi, o ba (paçi < bacı)

o ce (celin < gelin)

o be (beykana < büyükanne)

o bi/ binam (Bk)

Erzurum’da benzer şekilde “o oğul, o baba”

oha! Sığırları durdurmak amacıyla söylenen cümle (Trabzon Şalpazarı)

ola Erkeklere çağırma ünlemi (Çayeli Raşot), G 142; olan “olan teme hağole” (Akçaabat Kalkiye); ula “Tedim ula bu nedir?/Yanağın kararıyi”; oro (Çamlıhemşin); olo (Çamlıhemşin Aşağıviçe) Bk. oro

oşt! Köpek kovalama ünlemi (Trabzon); oşt oşt; hoşt (Giresun Bozat); oş oş “köpek çağırma ünlemi” (Artvin)

Erzurum’da oşo “köpek”, oşoş “köpek çağırma ünlemi”, oşd “köpek kovalama ünlemi”.

Anadolu’da oş “köpek kovalama ünlemi” (Ankara), oşt (Denizli, Afyon, Çorum, Tokat, Ağrı, Gaziantep, Yozgat, Ankara, Kayseri, Niğde, Antalya, İçel), oş (Çorum); oşoş “köpek” (Kayseri), oşik “küçük köpek” (Erzincan, Malatya,Elazığ).

<? Ermenice şun “köpek”, çocuk dilinde oşo, oşoş, oşik, oş-oş “köpek çağırmak”, oşt “köpek kovalamak”

şo! ünl. Katırları durdurmak için verilen emir komutu (Çamlıhemşin)

Giresun, Trabzon, Rize)

Ermenice ul  (iyl) “çocuk”

Bk. ola

vu!, vuu! Doğu Karadeniz Bölgesi’ne özgü şaşırma, hayret ifadesi (Trabzon, Rize, Artvin)

Lazca vuu “korku ya da dehşet anlarında söylenen ünlem! vah, aman tanrım gibi”, “… o esnada evde bulunanlardan bir kadının, -Vuu! Haya Muhammedi ren. Mamed Ar3haşi… diye bağırması”

Samsun Bafra’da hayret ünlemleri: va!, vü!; Merzifon’da va:

ye! ünl. Kişinin kendisinden yaşça büyük bi-risiyle konuşmaya başlarken kullandığı ünlem (Hemşin),

Kaynakça

ATILCAN, İ. C. (1977), Erzurum Ağzı, Halk Deyimleri ve Folklor Sözlüğü. İstanbul

BLÄSING, U. (1992), Armenisches Lehngut im Türkeitürkischen am Beispiel von Hemşin. Amsterdam-Atlanta

COŞKUN, O. (2002), İkizderemiz

DANKOFF, R. (1995), Armenian Loanwords in Turkish. Harrassowitz Verlag. Wiesbaden

EMİROĞLU, K. (1989), Trabzon Maçka Etimoloji Sözlüğü

GEDİKLİ, F. (2004), Akçaabat Yazıları. Yedirenk Yayınları. İstanbul

GEMALMAZ, E. (1978), Erzurum İli Ağızları. Atatürk Üniversitesi Yayınları: 487. Erzurum

GÜLENSOY, T. (1985), Trabzon Yöresi Türküleri. Anadolu Sanat Yayınları. İstanbul

KADSHAİA, O. & FÄHRINCH, H. (2001), Mingrelisch-Deutsches Wörterbuch. Wiesbaden

KALYONCU, H. (2001), Trabzon-Tonya Ağzının Dilbilgisel Özellikleri ve Tonya Sözlüğü. Trabzon

KARA, İ. (2001), Güneyce. Dergah Yayınları. İstanbul

ÖZGÜN, M. R. (2004), Laz Muhammed. Chiviyazıları. İstanbul

ÖZTÜRK, ÖZHAN. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayınları. İstanbul, 2005

Türkçe Sözlük (1998), Türk Dil Kurumu (9. Baskı). Ankara

Türkiye’de Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi (1939-1951). Maarif Matbaası. İstanbul

URAZ, M. (1933), Halk Edebiyatı Şiir ve Dil örnekleri. Suhulet Kütüphanesi. İstanbul